PATRIJARH SRPSKI

Oblast Raško-prizrenske eparhije, tokom vekova, bila je središnja zemlja našega naroda i crkvenog života. Ona je to ostala i posle svih razaranja, jer se na njoj nalazi deo najznačajnijeg dostignuća crkvenog graditeljstva, slikarstva i pismenosti do kojih je srpski narod, tokom istorijskog postojanja došao.

Ta svedočanstva pravoslavne vere i svetosavske tradicije sačuvana su u brojnim kosovsko-metohijskim manastirima. Te svetinje su podizane sa svešću o nepogrešivom i večnom merilu vrednosti čoveka i njegovih dela, kao i vrednosti dela jednog naroda, utvrđenog Gospodnjim rečima i veličini služenja prema Bogu i bližnjemu.

Gračanica, središna kupola, Pantokrator

Ta ista svest, da se posluži Bogu i rodu, pokretala je ne samo moćne i bogate, kraljeve i vlastelu da podižu crkve i manastire, nego i običan narod da ih gradeći i ponovo, iz ruševina i pepela, obnavlja i podiže.

Tako se davno pre Kosovskog boja (1389) naš narod učio i upućivao nebeskom poimanju života i smrti. A to znači da ljubav prema Bogu pretpostavlja ljubav prema bližnjemu, da se opredeljenjem za neprolazno Carstvo nebesko ne otkazujemo od prolaznog života na zemlji; da verom u besmrtnu dušu ne odričemo starenje za svoje istorijsko biće.

I danas, kada su se nad Kosovom i Metohijom nadvili crni oblaci, treba podsetiti sebe i druge na istinu da nas niko nije pitao hoćemo li se roditi u ovom vremenu u ovme ili onome narodu, na ovome ili onome tlu. Za to nemamo ni zasluge ni krivice. Ali, da li ćemo postupati kao ljudi ili neljudi, to zavisi od nas, kao što od nas zavisi da li ćemo opstati kao ljudi ili nestati kao ljudi ili kao neljudi i pred Bogom i pred čovečanstvom.

Značajniji manastiri i crkve na Kosovu i Metohiji

Smatramo da će i ova monografija g. Slobodana Mileusnića naslovljena Svetinje Kosova i Metohije doprineti da ćemo mi, ali i drugi, sagledati šta su Srbi tokom svog postojanja u ovim krajevima stvarali i neimarili, služeći opštem dobru. Jer valja razmisliti: šta bi srpski narod bio bez ovih manastira i u slobodi i u ropstvu? Šta bi smo mi danas bili bez njih i pred sobom i pred svetom?

Zavetna postojbina srpske zemlje, Kosovo je naš dug i pred Bogom i pred ovim napaćenim narodom koji, kraj svojih sve proređenijih ognjišta, čuva ove svetinje ne samo Srba, već čitavog posvećenog čovečanstva.

O Božiću, 1999. godine
PATRIJARH SRPSKI
Pavle

Duhovni život i crkvena organizovanost srpskog naroda na prostoru današnjeg Kosova i Metohije istorijski su posvedočeni i hrišćanski-pravoslavno utemeljeni. Na ovom prostoru Srpska pravoslavna crkva deluje preko Raško-prizrenske eparhije (sedište u gradu Prizrenu), nastale sjedinjenjem dve istorijske episkopije: Raške i Prizrenske.

Raška eparhija

Raška eparhije je postojala već u Dž veku. Obuhvatala je centralne srpske krajeve oko reke Raške, Ibra i Lima. Prvi put se pominje 1020. godine, u drugoj hrisovulji vizantijskog cara Vasilija Drugog (976-1025). U to vreme Raška eparhija je bila u sastavu Ohridske arhiepiskopije. Među prvim episkopima se pominju: Leontije (oko 1123-1126), Ćirilo (oko 1141-1143), Jeftimije (oko 1170) i Kalinik (oko 1196). U sastav autokefalne Žičke arhiepiskopije ušla je 1219, u vreme svetog Save. Prilikom proglašenja Pećke patrijaršije (1346), Raška eparhija je uzdignuta na stepen mitropolije. Sedište raškog episkopa bilo je u blizini crkve Sveti apostoli Petar i Pavle, kod današnjeg Novog Pazara (staro Trgovište) ili Rasa. U istorijskim izvorima se pominje - po nazivu mesta gde je bilo središte - i kao Pazarska, Novopazarska i Starovlaška eparhija. U drugoj polovini DžVII veka Raškoj eparhiji pripojena su i područja stare Budimljanske i novije Limske ili Petrovske eparhije sa Bijelim Poljem. Zbog toga je jedno vreme nazivana i Bjelopoljskom eparhijom. Godine 1789, posle smrti prizrenskog mitropolita Jevsevija, administraciju nad Prizrenskom eparhijom preuzeo je raški mitropolit Joanikije. Od 1808. godine Raška eparhija je spojena sa Prizrenskom u jednu - Raško-prizrensku eparhiju.

Prizrenska eparhija

Južni izgled crkve Bogorodice Ljeviške

Prizrenska eparhija je obuhvatala krajeve stare Hvostanske, Budimljanske i Polimske ili Petrovske eparhije, odnosno grad Prizren sa okolinom, Hvosno (prostor oko Peći i Dečana) i predele na sastavcima reka Belog i Crnog Drima. Pominje se 1019. godine u prvoj povelji vizantijskog cara Vasilija Drugog. Ulaskom ove eparhije 1219. u sastav samostalne Srpske arhiepiskopije, područje Hvosna je izdvojeno u posebnu Hvostansku eparhiju, sa sedištem u manastiru Mala Studenica, severoistočno od Peći. Sedište prizrenskih episkopa bilo je u Prizrenu, pri crkvi Sveta Bogorodica Ljeviška. Kada je (1346) Srpska pravoslavna crkva uzdignuta na stepen patrijaršije, Prizrenska episkopija je postala mitropolija.

Freske na severnim stupcima u naosu crkve

Svetinje Raško-prizrenske eparhije vekovima su na udaru raznih zavojevača i neprijatelja srpskog naroda: skrnavljenje i rušenje započeli su Turci, a nastavili Šiptari. U Prvom (1914-1918) i Drugom svetskom ratu (1941-1945) crkve i manastiri ovog najstarijeg srpskog duhovnog prostora pljačkali su i granatirali Nemci, Italijani, Šiptari i drugi crkvenorušitelji i saradnici okupatora. Posle Drugog svetskog rata devastiranje srpskih svetinja na Kosovu i Metohiji nastavili su lokalni Albanci.

Kapela Svetog Nikole, Bogorodica sa Hristom i dva Arhijereja, freska oko 1310.

Komunistička vlast ničim nije doprinela da zaštiti Srpsku pravoslavnu crkvu i njene svetinje; manastirska imovina je nacionalizovana, sveštenstvo progonjeno, a srpskom narodu proteranom sa Kosova i Metohije tokom Drugog svetskog rata zabranjen je povratak na vekovna ognjišta. Međutim, Srpska pravoslavna crkva, odnosno Raško-prizrenska eparhija ostala je čuvar kosovsko-metohijskih svetinja i duhovne baštine stvarane vekovima, od svetog Save pa do današnjih dana. Najbolja svedočanstva o duhovnom biću i istorijskom prisustvu Srba na Kosovu i Metohiji jesu manastiri.

Srpski manastiri na Kosovu i Metohiji

Manastiri na Kosovu i Metohiji su podizani kao duhovna potreba i dokaz hrišćanske tradicije srpskog naroda. Uglavnom su građeni na mestima gde su ranije postojale hrišćanske bogomolje, kao i na mestima gde je već bilo obitavalište nekog monaha koji je svojim podvižničkim životom privukao i ostale koji su težili bogoudobnom životu i monaškom tihovanju. Lokacija manastira je bila izuzetno važna, kako za život i sugurnost samog manastira, tako i za njegovu duhovnu vezu sa vernicima i podanicima.

Život u manastirima se odvija po utvrđenom redu - tipiku. Ova pravila ponašanja u srpskim manastirima postoje od vremena arhiepiskopa Save (1219-1233), koji je sastavio i prvi tipik, odnosno preveo i prilagodio Evergetidski tipik za naše prilike. Manastirska pravila obavezuju sve hodočasnike i posetioce da ih poštuju i da se po njima vladaju dok su u manastiru.

Ktitori i osnivači manastira na Kosovu i Metohiji su bili srpski vladari i članovi njihovih porodica, potom srpska vlastela, crkveni velikodostojnici, odnosno sveštenstvo i narod. Jedan od najvećih srpskih zadužbinara je kralj Milutun (1282-1321), koji je podigao preko 40 manastira, među kojima i kosovske manastire Bogorodicu Ljevišku (1306-1307), Banjsku (1313-1317) i Gračanicu (1313-1321).

Manastiri na Kosovu i Metohiji su bili i ostali najveća svetinja; mesto za molitvu i monaško tihovanje. U prošlosti su bila sedišta episkopa, mitropolita, arhiepiskopa i patrijarha. Vekovima su bili kulturna središta i narodna zborišta. Kosovsko-metohijski manastiri su bili prave narodne škole, sriptorije, gde su prepisivane i štampane bogoslužbene i druge crkvene knjige, umetničke radionice za izradu ikona i drugih liturgijskih predmeta.

Kroz arhitektonske forme manastirskih hramova, konaka i ostalih manastirskih zdanja može se pratiti razvoj srpskog i balkanskog crkvenog graditeljstva od vizantijskog nasleđa, preko raške i moravske graditeljske škole, pa sve do današnjeg dana. Freskoslikarstvo u crkvama Raško-prizrenske eparhije predstavlja, u vreme svog nastanka, veoma visok umetnički domet u Evropi (Bogorodica Ljeviška, Pećka patrijaršija, Gračanica, Dečani). Riznica manastira Dečani jeste pravi prebogati muzej po brojnosti, istorijskom trajanju i umetničkoj izradi ikona, liturgijskih predmeta i rukopisnih knjiga. Nažalost, najveći broj manastirskih dragocenosti u prošlosti opljačkali su ili uništili mnogi zavojevači i okupatori.

Manastiri na Kosovu i Metohiji nisu samo crkve i konaci, bogate riznice i drevne knjigohranilice. Njihova životna snaga su monasi - žitelji tih svetinja, koji ih vekovima grade i duhovno bogate; oni su njihovi čuvari i naši molitvenici.

Ovaj vodič kroz manastire Kosova i Metohije jeste azbučnik duhovnog nasleđa Raško-prizrenske eparhije. Celinu čine opisi 27 manastira: 11 aktivnih, 7 koji su, uglavnom, sačuvani i u kojima se povremeno vrše bogosluženja, i 9 koji su u ruševnom stanju.

SVETI ARHANĐELI

Sveti arhanđeli Mihailo i Gavrilo

Nedaleko od grada Prizrena, u slivu reke Bistrice, nalazi se manastir Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila. Manastirski komples, opasan masivnim zidom, nekada su činili: velika crkva, konaci, biblioteka, bolnica, trpezarija i mala crkva Svetog Nikole. Manastir je građen na starijem crkvištu u vremenu od 1343. do 1352. godine, kao zadužbina cara Dušana. O izgradnji se starao starac Jakov, kasnije mitropolit u Serezu. Posebnom poveljom car Dušan je darovao Svetim Arhanđelima 93 sela i rudnik gvožđa u Toplici. Car Dušan je i sahranjen u svojoj zadužbini.

Ostaci građevina manastira Svetih Arhanđela

Kada su Turci zauzeli Prizren 1455. godine, manastir je stradao, a od druge polovine 16. veka počinje njegovo neumitno propadanje. Lepo obrađeni kamen ovog manastira, Turci su iskoristili (1615) za izgradnju Sinan-pašine džamije u Prizrenu. Tako zapušten, manastir Svetih Arhanđela ostao je sve do 1929. godine, kada je dr Radoslav Grujić počeo da obimnija arheološka istraživanja. Posle Drugog svetskog rata ostaci manastira su konzervirani.

Glavna crkva ima osnovu upisanog krsta sa tri oltarske apside: srednja je šira i spolja petostrana, dok su bočne manje i spolja trostrane. Veliko dvanaestostrano kube oslanjalo se na četiri luka, koja su držala četiri stuba. Verovatno su na crkvi postojala i četiri manja, bočna kubeta. Na zapadnoj strani je bio narteks sa pet otvora. Fasada je obložena belim i crvenim mermerom. Ikonostas je bio od kamena, a pod od belih i plavih kamenih ploča sa obiljem fantastičnih ukrasa od životinjskih i geometrijskih figura.

Crkva Svetog Nikole je znatno manja, ali je zidana i dekorisana na isti način kao i velika crkva. Ima izgled jednobrodne građevine sa apsidom na istočnoj i otvorenim narteksom na zapadnoj strani. Kube se oslanjalo na zid sa zapadne strane i na dva stuba sa oltarske strane. Iznad priprate, takođe je postojalo kube. Monumentalna trpezarija imala je osnovu u obliku slobodnog krsta sa apsidom na južnoj strani.

Sačuvani fragmenti fresaka u glavnoj crkvi upućuju na srodnost sa slikarima iz primorskih slikarskih radionica.

Od 1998. godine manastir je ponovo zaživeo kao muški manastir.

Na brdu iznad manastira su ruševine utvrđenja Višegrad, koje je poznato i pod imenom Prizrenac ili Gornji Grad.

BANJSKA

Sveti arhiđakon Stefan

Manastir Banjska nalazi se u istoimenom mestu kod Kosovske Mitrovice. Banjska je zadužbina kralja Milutina. Podignuta je između 1312. i 1316. godine. Manastir je građen kao grobna crkva kralja Milutina, pa se po opremi i bogatim ukrasima, izdvaja od ostalih Milutinovih zadužbina.

Banjska

Hram Svetog arhiđakona Stefana podignut je na starijem crkvištu, gde je u drugoj polovini XIII veka, u vreme kralja Uroša Prvog - Milutinovog oca, bilo sedište Banjske episkopije. U vreme kralja Milutina manastir Banjska postaje stavropigijalni manastir i četvrti po redu među srpskim manastirima. Brigu o podizanju ove svetinje, uz saglasnost arhiepiskopa Save Trećeg (1309-1316) i Jelene (majke kralja Milutina), Milutin je poverio svom duhovnom ocu igumanu Danilu, koji je došao iz Hilandara. Kada je kralj Milutin 1321. preminuo u Nerodimlju, arhiepiskop Danilo Drugi (1324-1337) je preneo njegovo telo u Banjsku. U severnoj kapeli, ubrzo posle Milutina, sahranjena je i Teodora - mati cara Dušana. Milutinove mošti monasi su preneli (1389) u Trepču, a kasnije (1455) su odnete u Sofiju (Bugarska) gde se i danas nalaze.

Tokom XVII veka Banjska je bila pretvorena u džamiju. Najveća razaranja ovaj manastir pretrpeo je 1689. godine, kada je u vreme austro-turskog rata služio kao utvrđenje turskoj i austrijskoj vojsci. U ovom veku došlo je prekopavanje banjskih podova, s ciljem da se otkrije blago, koje pominje arhiepiskop Danilo. U grobu Teodorinom nađena su (1915) dva prstena (srebrni i zlatni), i oni se ubrajaju u najznačajnije primerke srpskog srednjevekovnog nakita. Restauracija banjske crkve izvršena je 1938.

Crkva manastira Banjske pripada grupi raških crkvenih građevina. Građena je po uzoru na Bogorodičinu crkvu u Studenici. Osnova je u obliku jednobrodne građevine sa polukružnom apsidom. Severno i južno od lađe hrama nalaze se pevnice na koje se nadovezuju bočne kapele. Na zapadu je priprata sa dve kupole - zvonika. Zidina je od tesanog kamena u tri boje. Najznačajniji ukras banjske skulpture je Bogorodica sa Hristom - koja se sada nalazi u obližnjem manastiru Sokolici.

Od nekada raskošnog fresko-slikarstva u crkvi manastira Banjska (1317-1321), ostali su samo fragmenti svetitelja u medaljonima na lukovima pod kubetom.

Arheološka iskopavanja unutar manastirkog kompleksa započeta su pre više od dve decenije i još uvek traju.